Bez historycznego wstępu nie przebrniemy przez te łamigłówki. Bo właśnie z historycznego punktu widzenia, Warmia to Olsztyn, ale wie o tym chyba każdy olsztynianin. To gdzie są Mazury? A więc po kolei…

Mimo, że dzisiaj Warmia i Mazury to jedno województwo, warto znać niuanse między tymi krainami.

Wczesne średniowiecze

We wczesnym średniowieczu wyróżniano tu obszary zamieszkałe przez plemiona pruskie i jaćwieskie. Warmowie, od których Warmia wzięła swoją nazwę, zamieszkiwali obszar Braniewa i Fromborka. Pogezanię, czyli tereny dzisiejszego Pasłęka, zasiedlali właśnie Pogezanie. Wokół Ostródy byli Sasini. Bartowie ulokowali się w okolicach Bartoszyc i Kętrzyna, była to więc Barcja. Natangia – ojczyzna Natangów to okolice Sępopola. I wreszcie Galindia, czyli tereny dzisiejszych Wielkich Jezior Mazurskich, zamieszkałych przez Galindów.

Warmia- jej początki sięgają XIII wieku

Administracyjna historia Warmii rozpoczyna się w XIII wieku, kiedy to papież Innocenty III na terenie ziem pruskich (mniej więcej odpowiadających dzisiejszemu województwu warmińsko-mazurskiemu) wyznaczył trzy diecezje: pomezańską, sambijską i warmińską. Z tej ostatniej jedna trzecia została ustanowiona jako dominium biskupów warmińskich, którego granice wyznaczono precyzyjnie: od strony północnej Zalew Wiślany, od zachodu rzeka Pasłęka, od południa sztucznie wyznaczona poprzez kamienie i słupy graniczne. I to jest właśnie obszar, który do dziś nazywamy Warmią. Pozostałe tereny wszystkich trzech diecezji, po upadku ostatniego powstania pruskiego w 1283 roku, przypadły ostatecznie Zakonowi Krzyżackiemu. Później Warmia i Prusy Królewskie zostały włączone do Korony Polskiej, by za czasów Fryderyka Wielkiego stać się lennem pruskim. W XIX wieku granice dominium warmińskiego zostały zlikwidowane i powstało jedno państwo pruskie.

Warmia liczy tylko 12 miast. Wskazując palcem po mapie od góry: Braniewo, Frombork, Pieniężno, Orneta, Lidzbark Warmiński, Bisztynek, Reszel, Dobre Miasto, Jeziorany, Biskupiec, Barczewo i Olsztyn.

Warmia- od zawsze katolicka, ponad 1300 kapliczek

Warmia wróciła do pierwotnego kształtu wiele lat później. Dzisiaj, zadając sobie pytanie: czy jestem na Warmii, można kierować się zasadą, że kraina ta zawsze była katolicka – i właśnie to przede wszystkim odróżnia ją od Mazur. To dlatego podróżując pomiędzy malowniczymi pagórkami, możemy podziwiać liczne wieże gotyckich, barokowych i neogotyckich kościołów, czy wszechobecne przydrożne krzyże i kapliczki (jest ich tu ponad 1300). Jeżeli natraficie na starszą osobę, może uda się wam usłyszeć charakterystyczną miękką gwarę warmińską, która jest mieszaniną języka staropolskiego i staroniemieckiego.

Turystycznie obszar Warmii najłatwiej wyznaczyć po miejscowościach, w których warmińskość czuć od pokoleń. Liczy ona tylko 12 miast. Wskazując palcem po mapie od góry: Braniewo, Frombork, Pieniężno, Orneta, Lidzbark Warmiński, Bisztynek, Reszel, Dobre Miasto, Jeziorany, Biskupiec, Barczewo i Olsztyn.

Mazury- największy obszar województwa warmińsko-mazurskiego

Na tym można by zakończyć opowieści o granicach Warmii, ale jest jeszcze geograficzny punkt widzenia. I jak pewnie się domyślacie, wprowadza nieco bałaganu do i tak zagmatwanej przeszłości. Otóż największy obszar województwa warmińsko-mazurskiego zajmuje Pojezierze Mazurskie, które dla geografów jest po prostu Mazurami. W jego skład wchodzi Pojezierze Iławskie, Pojezierze Mrągowskie, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, Pojezierze Ełckie i Pojezierze Olsztyńskie, właśnie z Olsztynem na czele. Geograficznie więc Olsztyn to… Mazury. Ostrzegamy jednak przed szerzeniem tego poglądu pośród rodowitych olsztynian.

Mazury- początki w Prusach Wschodnich

A jak wyglądają granice Mazur z punktu widzenia historyczno-etniczno-kulturowego? Mianem Mazurów (określenie to powstało w połowie XIX wieku) nazwano ludność, zamieszkałą w południowej części Prus Wschodnich. Ludność ta, podobnie jak południowi Warmiacy, w większości wywodziła się z osadników polskich (mówiła również dialektami języka polskiego) przybyłych z północnego Mazowsza. Natomiast była to ludność wyznania luterańskiego. Obszary, które zostały przez nią zasiedlone nazywamy Mazurami. Granice tej krainy nigdy nie były administracyjnie wyznaczone. Wiążą się po prostu ze zjawiskiem etniczno-kulturowym, dlatego zawsze były dość płynne. Dziś można powiedzieć, że na południu granicę Mazur stanowi granica województwa, a od wschodu granica z Podlasiem. Trudniej jest z granicą północną, gdzie zasięg ulegał zmianie (powiat węgorzewski, część gołdapskiego i kętrzyńskiego w XIX wieku zaliczały się do Mazur). Od północy i północno-zachodniej części Mazury graniczą ze stałą granicą Warmii. Mazurzy zamieszkiwali również południowy Oberland, czyli okolice Ostródy, Olsztynka w stronę Działdowa oraz Nidzicy. Rzućcie okiem na mapę, a wszystko stanie się klarowne.

Dzisiaj, po wielu zawirowaniach i zmianach, województwo warmińsko-mazurskie stanowi jednolity region dwóch krain. Warto jednak znać historię, rozpoznawać niuanse przeszłości i pamiętać o dziedzictwie, które je ukształtowało.

Otóż największy obszar województwa warmińsko-mazurskiego zajmuje Pojezierze Mazurskie, które dla geografów jest po prostu Mazurami.

Tekst: Tadeusz Morysiński

grafika: Agnieszka Markowicz