Kanał Elbląski i jego zagadki

Samochodem, rowerem, statkiem lub… Amfibią. Bez względu na środek transportu, kraina kanału elbląskiego zaskakuje potencjałem przyrodniczym i historycznym. A literacki pan samochodzik ma tu pełne ręce roboty.

Poznajcie Kanał Elbląski i jego zagadki

Bez względu na to, czy płynie się od strony Elbląga czy Ostródy, efekt jest powalający, kiedy statek trafia na szyny i sunie po trawie. Kanał Elbląski to cud myśli hydrotechnicznej sprzed 150 lat i niepowtarzalny pod względem przyrodniczym szlak wodny.
– Starsi wycieczkowicze mówią o nim „dziwowisko”. Kiedyś jeden z nich stanął na dziobie statku i wykrzyknął „Wreszcie widzę prawdziwe perpetuum mobile!” – wspomina Katarzyna Czaykowska, przewodniczka PTTK w Elblągu. – Dziś trudno pojąć, jak można było w XIX wieku zbudować coś tak fenomenalnego, używając tylko rąk, łopat, koni i wózków.
Ten najdłuższy kanał żeglowny w Polsce, wraz z odgałęzieniami liczący 150 km (Ostróda-Elbląg 82 km), łączy kilka zachodniomazurskich jezior z Zalewem Wiślanym. Oficjalnie oddano go do eksploatacji wiosną 1862 r., a w zeszłym roku zakończył się jego trzyletni remont. Rewitalizacji poddano m.in. pochylnie, dzięki którym statek pokonuje wzniesienia na platformie poruszającej się po torach. Ten unikatowy zabytek hydrotechniki jest najbardziej znaną atrakcją Krainy Kanału Elbląskiego, łączącej Pojezierze Iławskie i Żuławy Wiślane. Ze względu na niezwykłą przyrodę, jak np. jezioro Druzno, będące rezerwatem ornitologicznym, w dużej części objęta jest ochroną.

W pradawnych czasach obszar ten zamieszkiwały pruskie plemiona Pomezan i Pogezan. Przez ich tereny biegły ważne szlaki handlowe, łączące wybrzeże Bałtyku z południem Europy. W Weklicach znajduje się starożytne cmentarzysko gockie, pod Elblągiem odkryto pozostałości po istniejącej do XI w. wikińskiej osadzie portowej Truso – jednym z najważniejszych nadbałtyckich ośrodków handlowych we wczesnym średniowieczu.

KLIKNIJ, aby posłuchać naszego podcastu

Iława, leżąca na szlaku Kanału Elbląskiego jest ważnym ośrodkiem turystycznym.

Szlakiem Kanału Elbląskiego

Liczne zabytki, m.in. architektury gotyckiej z czasów panowania Zakonu Krzyżackiego, połączył drogowy Szlak Kanału Elbląskiego, liczący 278 km. Można go rozpocząć w Ostródzie z XIV-wiecznym zamkiem krzyżackim i gotyckim kościołem św. Dominika Savio, który w tym samym wieku powstał jako kaplica misyjna cystersów. Obok świątyni zachował się fragment gotyckich murów obronnych.

Iława, w przeszłości niszczona przez wojny polsko-szwedzkie, napoleońskie i Armię Czerwoną, dziś jest ważnym ośrodkiem turystycznym. Oprócz neobarokowego ratusza i XIV-wiecznego obronnego kościoła Przemienienia Pańskiego znajduje się tu neorenesansowy dworzec kolejowy z drewnianym stropem i odrestaurowanymi freskami.

Szymbark znany jest z monumentalnych ruin zamku kapituły pomezańskiej. Od XIV wieku wielokrotnie niszczony i przebudowywany, po ostatnim pożarze w 1946 roku nie doczekał się rekonstrukcji. Wzniesiony w XVIII w. kościół św. Wawrzyńca w Rożentalu to jeden z najciekawszych przykładów drewnianego budownictwa sakralnego. Na początku XIX w. tereny Krainy Kanału Elbląskiego były świadkiem przemarszu armii Napoleona.

Pod Morągiem doszło do bitwy między wojskami francuskimi i rosyjskimi, otwierającej kampanię napoleońską w Prusach Wschodnich. W mieście zachował się gotycki ratusz, pozostałości wybudowanego przez Krzyżaków zamku i murów obronnych oraz XIII-wieczna fosa. Pałac Dohnów, wzniesiony w XVI w. jako rezydencja rodowa, dziś mieści Muzeum im. Johanna Gottfrieda Herdera. A w nim ekspozycje poświęcone patronowi, sztuce Prus Książęcych i galeria portretów dworskich.

Pasłęk przyciąga poszukiwaczy zaginionych skarbów. Są przekonani, że w rozległych i głębokich lochach tutejszego zamku krzyżackiego Niemcy ukryli w 1944 roku Bursztynową Komnatę. Unikatem na skalę regionu są dobrze zachowane średniowieczne obwarowania (1,2 km) z dwiema bramami.

W Małdytach nad jeziorem Sambród znajduje się dawna oficyna pałacowa otoczona parkiem – pamiątka po pałacu Augusta II Mocnego. W trakcie budowy Kanału Elbląskiego mieszkał tu jego projektant, genialny inżynier Georg Jacob Steenke. Dziś mieści się tu Zajazd pod Kłobukiem, sąsiadujący z 400-letnim dębem.

Ślady dawnej świetności rodów arystokratycznych można odnaleźć w Słobitach czy Kamieńcu, gdzie tylko ruiny pozostały po imponującym XVIII-wiecznym pałacu nazywanym Pruskim Wersalem. W miejscowości Sople, która do XIX w. była folwarkiem rodu von Reiche, do dziś zachowała się posiadłość otoczona zabytkowym parkiem.

Podróż Kanałem Elbląskim rozpocząć możemy w Ostródzie.

Elbląg – największe miasto na szlaku Kanału Elbląskiego

Do 1309 roku nieoficjalną stolicą państwa krzyżackiego był Elbląg. Początki jego Starego Miasta sięgają XIII w. Pod koniec II wojny światowej starówka została w 98 proc. zniszczona, a prace rekonstrukcyjne trwają do dziś. Tutejszy XIII-wieczny kościół katedralny św. Mikołaja ze swoją 97-metrową wieżą należy do najwyższych obiektów sakralnych w Polsce. Kompleks, w skład którego wchodziły w średniowieczu kościół św. Ducha, szpital oraz połączone kamienice, zwane Wielkim Domem i Wielką Izbą, to jeden z najcenniejszych zabytków miasta. Od XIV wieku działał tu naczelny szpital Zakonu Krzyżackiego, dzisiaj jest biblioteka. W gotyckich wnętrzach kościoła Najświętszej Maryi Panny mieści się centrum sztuki Galeria EL. Ścieżka Kościelna – wąskie przejście z gotyckimi łukami, łączące w średniowieczu trzy kościoły – to zabytek unikatowy w skali kraju.
   – Wśród zabytkowych kamienic Starego Miasta warto odwiedzić dom modlitewny menonitów, ortodoksyjnej grupy protestanckiej z Holandii – zachęca przewodniczka. – Tym osadnikom, którzy osiedlili się tu w XVI w., zawdzięczamy m.in. budowę kanałów osuszających Żuławy. Pozostały po nich również ciekawe domy podcieniowe i cmentarze, m.in. w Stalewie, Krzewsku, Markusach i Zwierznie.
Budynek elbląskiego Muzeum Archeologiczno-Historycznego jest pamiątką po dawnym zamku krzyżackim, zburzonym w 1454 roku. W należącym do niego budynku XVI-wiecznego Gimnazjum Miejskiego można zobaczyć m.in. rekonstrukcję domu wikingów z osady Truso.W Małdytach nad jeziorem Sambród znajduje się dawna oficyna pałacowa otoczona parkiem – pamiątka po pałacu Augusta II Mocnego. W trakcie budowy Kanału Elbląskiego mieszkał tu jego projektant, genialny inżynier Georg Jacob Steenke. Dziś mieści się tu Zajazd pod Kłobukiem, sąsiadujący z 400-letnim dębem.

Elbląg, to główne miasto na szlaku kanału Elbląskiego.

Pan Samochodzik na szlaku Kanału Elbląskiego 

– Bogactwo kulturowe obszarów wokół Kanału Elbląskiego było jedną z inspiracji powieści Zbigniewa Nienackiego, którego dom i nagrobek znajdują się we wsi Jerzwałd nad Jeziorakiem – mówi Katarzyna Czaykowska. – Po jego śmierci kilku pisarzy kontynuowało serię książek o Panu Samochodziku. Zalewo nad Kanałem Dobrzyckim, które również znajduje się na szlaku, zasłynęło w latach 90. XX wieku odnalezieniem skarbu w piwnicy jednej z kamienic. 200 złotych florenów – monet z przełomu XIII i XIV wieku, stało się inspiracją powieści „Pan Samochodzik i… floreny z Zalewa” Jerzego Ignaciuka.
Tekst: Beata Waś
Obraz: archiwum Urzędu Marszałkowskiego